Diecezja Płocka – podział na dekanaty.

Na terytorium obecnej administracyjnej Gminy Szczutowo w strukturze kościoła rzymsko-katolickiego wyodrębnione są trzy parafie. Parafia w Szczutowie powstała w 1415 roku, parafia w Gójsku powstała najprawdopodobniej pod koniec XV wieku, jednak pierwsze wzmianki pochodzą z 1506 r [1]. Pierwsza wzmianka o kościele w Łukomiu pochodzi z 1448 roku [2]. Parafia w Gójsku i Szczutowie mają swoje siedziby na terytorium Gminy Szczutowo, parafia w Łukomu na terenie gminy Rościszewo. Wszystkie parafie położone są na terytorium powiatu sierpeckiego woj. mazowieckiego. Obszar tych trzech parafii jest terenem, który w niniejszym rozdziale staram się umiejscowić w strukturach kościoła rzymsko-katolickiego na przestrzeni wieków, od początków kształtowania się struktur parafialnych do chwili obecnej.

Wraz z przyjęciem chrztu przez księcia Mieszka I w roku 966 rozpoczął się proces chrystianizacji ziem polskich [3]. Powszechnie przyjmuje się, że pierwsze biskupstwo zostało założone w 968 roku, miało obejmować całe państwo Mieszka I a siedzibą biskupstwa był Poznań.

Utworzenie Diecezji Płockiej wiąże się z reorganizacją Kościoła w Polsce, dokonaną przez Bolesława Śmiałego, gdy chrześcijaństwo na Mazowszu znacznie się już rozprzestrzeniło. Ze względu na znaczne odległości od siedzib biskupstw, dostrzeżono potrzebę utworzenia na Mazowszu odrębnego biskupstwa. Nawiązanie przez Bolesława Śmiałego bliższych relacji ze Stolicą Apostolską sprawiło, że ówczesny Papież Grzegorz VII, w korespondencji z 20 kwietnia 1075 roku dostarczonej przez legatów papieskich wskazuje na potrzebę reorganizacji struktur kościelnych pisząc: „Prawdą wszakże jest, że [w ziemi Waszej], na tak dużą liczbę ludzi zbyt mało jest biskupów i zbyt wielkie pojedyncze parafie”. Papież wysyłając legatów upoważnia ich do podejmowania decyzji w sprawach reorganizacji kościoła pisząc: „Z tych i innych powodów, (…) wysłaliśmy do was legatów, aby omówiwszy z Wami rzeczy należące do (…) budowania ciała Chrystusa, – co należy poprawić, albo sami wedle postanowienia świętych Ojców orzekli, albo nam do orzeczenia przekazali” [4].

Diecezja Płocka została erygowana została[5] ok. 1075 r.[6]. Obszar nowo utworzonej Diecezji został wyodrębniony z terytorium archidiecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji poznańskiej.

Diecezja Płocka była podporządkowana metropolii gnieźnieńskiej, a od 1818 r. – warszawskiej[7].

Granicę naturalną diecezji stanowiły: od strony północnej Pojezierze Mazurskie, co zresztą później miało stanowić granicę polityczną z państwem krzyżackim i Prusami. Od strony południowej wyznaczał ją bieg Pilicy, od zachodniej – rzeki Bzura i Warta, natomiast na wschodzie Podlasie, które było naturalną granicą pomiędzy zachodnią Rusią a Mazowszem.

Relacje Kościoła i państwa w pierwszym etapie rozwoju były bardzo ścisłe i z tego względu nie umożliwiały autonomii strukturom kościoła. Były one w pełni podporządkowane partykularnym interesom politycznym ówczesnych władców piastowskich, którzy poprzez erekcję oraz rozwój nowych jednostek diecezjalnych utrwalali polską jurysdykcję terytorialną. Stąd też wynikała pełna zgodność granic politycznych i kościelnych w państwie polskim doby wczesnego średniowiecza[8].

W XII następuje porządkowanie struktury organizacyjnej diecezji Płockiej. Diecezje Płocką podzielono na trzy archidiakonaty, płocki, dobrzyński z siedzibą w Dobrzyniu n. Wisłą i pułtuski.

Obszar diecezji nie ulegał w XVI do XVIII w. żadnym poważniejszym zmianom. Ustalony w średniowieczu, przetrwał niezmieniony — poza nieznacznymi przesunięciami granicznymi.  Poważniejsze zmiany granic tej diecezji nastąpiły dopiero w XIX wieku[9].

Jednostką najmniejszą w systemie nadrzędnym i kontrolującym w stosunku do parafii były dekanaty. W diecezji płockiej — tak jak i w innych diecezjach polskich — znane są one od średniowiecza. W odróżnieniu od parafii zwiększenie liczby dekanatów nie wymagało fundowania nowych beneficjów ani żadnych poważniejszych nakładów finansowych. Ich sieć mogła więc łatwiej stać się przedmiotem świadomych reorganizacji. Tak było też i w diecezji płockiej[10].

 Obowiązkiem dziekanów było między innymi wizytowanie raz w roku parafii w dekanacie. Głównym zadaniem tych wizytacji było czuwanie nad wprowadzaniem w życie dekretów reformacyjnych wydanych w czasie wizytacji generalnych. Dziekani mieli czuwać przede wszystkim nad moralnością i religijnością kleru i wiernych oraz nad właściwym wykonywaniem swych obowiązków przez plebanów. Obok wizytacji zwoływali oni kongregacje dekanalne, w czasie, których zapoznawano kler diecezji ze statutami synodalnymi i rozporządzeniami biskupa. Kongregacje dekanalne stanowiły wreszcie pomoc dla plebanów w rozwiązywaniu ich trudności. Z kongregacji dekanalnych i z wizytacji byli dziekani zobowiązani przesyłać raporty biskupowi, a stwierdzone podczas nich poważniejsze wykroczenia kierować do oficjałów (okręgów sądowniczych w diecezji) a później biskupom[11].

Pierwszy pełny podział diecezji płockiej na dekanaty dokonał w 1506 roku to biskup Erazm Ciołek. Na synodzie biskupim dokonano reorganizacji istniejących struktur dekanalnych. Z interesującego nas terenu, w archidiakonacie płockim istniały cztery dekanaty: płocki, czerwiński, ciechanowski i zawkrzański. Z dekanatu płockiego wyodrębniono dekanaty: płocki, gostyniński, bielski i sierpecki[12]; z dekanatu ciechanowskiego: ciechanowski, przasnyski, dobrzyński, lipnicki (lipnowski) i rypiński, przy czym dekanaty dobrzyński, lipnowski i rypiński zostały włączone do archidiakonatu dobrzyńskiego[13]. Parafia w Gójsku (Goysk) i w Szczutowie terytorialnie włączone zostały do dekanatu dobrzyńskiego.

Kolejna reorganizacja dekanatów w diecezji płockiej następuje w 1693 roku. Ówczesny biskup Andrzej Chryzostom Załuski stwierdził, że dotychczasowa sieć dekanatów jest niezadowalająca (wielu proboszczów skarżyło się na trudy dalekich dojazdów do siedzib dekanatu). Biskup uznał, że dekanat winien się składać z 10 parafii.  Na mocy wydanego rozporządzenia z 18 września 1693 roku parafia Szczutowo i Gójsk zostają przeniesione z archidiakonatu dobrzyńskiego dekanatu dobrzyńskiego (siedziba Dobrzyń n. Wisłą) do archidiakonatu płockiego dekanatu sierpeckiego. W skład dekanatu sierpeckiego weszły parafie: Sierpc, Kurowo, Borkowo, Bożewo, Goleszyn, Mochowo, Jeżewo, Gozdowo, Szczutowo, Gójsk. W archidiakonacie dobrzyńskim w dekanacie rypińskim znalazły się parafie: Rypin, Strzygi, Trąbin, Róże, Żałe, Sadłowo, Rogowo, Chrostkowo[14].

Taki podział diecezji trwał do 1818[15]. 

W taryfach Komisji Skarbowej Koronnej na rok 1772[16] zamieszczono wykaz parafii rzymsko-katolickich z wsiami tworzącymi te parafie. Zgodnie z tym wykazem wieś Łukomie wchodzi w skład parafii Skrwilno, położonego w województwie inowrocławskim w Ziemi Dobrzyńskiej. Pierwsze wzmianki dotyczące usytuowania parafii w Łukomiu w strukturze dekanalnej pojawiają się dopiero w wyniku reorganizacji dokonanej w 1818 roku.

W 1818 roku, na mocy bulli „Ex imposita Nobis” Piusa VII nastąpiło nowe rozgraniczenie polskich diecezji. Nastąpiła likwidacja archidiakonatów początkowo dobrzyńskiego a następnie pozostałych płockiego i pułtuskiego.   

Biskup płocki Adam Michał Prażmowski podzielił diecezję na 17 dekanatów, które w latach 1826-1827 obejmowały 247 parafii. Powstają między innymi dekanaty: lipnowski, dobrzyński, rypiński, raciążski. Na skutek tej reformy przestał istnieć dekanat sierpecki[17]. Parafie Sierpc, Kurowo, Borkowo, Bożewo, Goleszyn, Gozdowo, Jeżewo, Mochowo zostały przyłączone do dekanatu raciąskiego. Parafia Gójsk i jej filia w Szczutowie zostają włączone do dekanatu dobrzyńskiego[18].  W skład dekanatu rypińskiego liczącego wówczas 16 parafii wchodzi parafia Łukomie[19].

Po powstaniu styczniowym, w 1865 roku, car Aleksander II nakazał utworzenie siedzib dekanatów w miastach powiatowych. Z tego powodu zlikwidowano dekanaty: andrzejewski, bieżuński, dobrzyński, raciąski, wyszkowski, wyszogrodzki i zakroczymski[20]. W 1867 roku powstał powiat sierpecki[21].

W związku z likwidacją dekanatu dobrzyńskiego, parafia Gójsk wraz z filią w Szczutowie zostaje przyłączona do dekanatu rypińskiego.  W skład dekanatu rypińskiego wchodzą wszystkie parafie w terenu dzisiejszej Gminy Szczutowo: Gójsk z filią w Szczutowie (oraz kaplicą w Bliznie) i parafia Łukomia (obecnie Łukomie). Zgodnie z wykazem wszystkich probostw w diecezji płockiej z 1888 roku, zamieszczonym pod mapą, parafia  Gójsk z filią w Szczutowie liczy 5203  ludności a parafia Łukomia (obecnie Łukomie) 1662 mieszkańców[22].

Po zajęciu Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie biskup Antoni Julian Nowowiejski utworzył w 1915 roku 11 nowych dekanatów, w tym dekanat dobrzyński, (zniesiony 15 kwietnia 1921 roku), przy czym już 2 stycznia 1926 roku dekanat dobrzyński zostaje ponownie reaktywowany[23]. 

Parafia w Gójsku,  a od 1903 roku również jako samodzielna parafia w Szczutowie, do 1925 roku pozostają w granicach administracyjnych dekanatu rypińskiego, podobnie jak parafia Łukomie.   Wg spisu duchowieństwa rzymsko katolickiego na 1903 rok dekanat rypiński liczy 52.424 wiernych, dziekanem jest ks. Józef Rościszewski[24].

 Kolejna reforma administracyjna  dokonana została  w 1925 roku, w odrodzonej Polsce. Zawarty w dniu 10 lutego 1925 roku miedzy Stolicą Apostolską a Rzeczypospolita Polską Konkordat sprawił, że już jesienią 1925 roku papież Pius XII wprowadza nową organizację kościelną w Polsce. Diecezja płocka traci ze swojego terutorium 5 dekanatów, w tym dekanat lipnowski, który zostaje włączony do diecezji włocławskiej. Odtąd diecezja płocka liczyła 17 dekanatów: ciechanowski, dobrzyński, gąbiński, gostyniński, makowski, mławski, nasielski, płocki, płoński, przasnyski, pułtuski, raciąski, rypiński, sierpecki, wyszkowski, wyszogrodzki i żuromiński [25]. obejmowały one w sumie 228 parafii. Strukturę tę potwierdził synod płocki w 1927 roku, a następnie synod płocki w 1938 roku. Po dokonanej reformie Parafie Gójsk, Szczutowo i Łukomie zostają przeniesione do dekanatu sierpeckiego [26].

Terytorium diecezji płockiej nie uległo zmianom podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej. Nie uległy zmianom struktura dekanalna i parafialna. W czasie II wony światowej duchowieństwo diecezji poniosło znaczne straty materialne i personalne. 40% przedwojennego stanu kapłańskiego straciło życie. Po wojnie nie tworzono nowych dekanatów i parafii, dążono jedynie do przywrócenia w pełni stanu sprzed wybuchu wojny.  Stopniowe uzupełnianie strat kadrowych (Seminarium Duchowne w Płocku wznowiło swoją działalność już w 1945 roku), postępująca odbudowa obiektów sakralnych i kościelnych, erygowanie nowych parafii oraz rosnące potrzeby duszpasterskie sprawiły, iż czasem zaistniała konieczność dokonania reorganizacji sieci dekanalnej. Biskup Jan Wosiński, administrator apostolski diecezji płockiej, w dniu 8 grudnia 1963 uznając za niewystarczającą dotychczasową organizację struktur dekanalnych wydał dekret „o częściowym przystosowaniu dekanatów diecezji płockiej do bieżących potrzeb duszpasterskich” [27].  Mocą tego dekretu z dnim 01 stycznia 1964 roku zostały ustanowione 4 nowe dekanaty: bielski (z części parafii dekanatów: płockiego, raciążskiego i sierpeckiego). Do dekanatu bielskiego zostają przeniesione parafie w Bonisław i Gozdowo. 7 parafii zostało przeniesionych z  pomiędzy dekanatami. Do dekanatu dobrzyńskiego zostały przeniesieone z dekanatu sierpeckiego parafie w Bożewie, Mochowie i Ligowie. Ostatecznie od 01 stycznia 1964 roku w skład dekanatu sierpeckiego wchodzą parafie: Borkowo, Goleszyn, Gójsk, Jeżewo, Kurowo, Lutocin, Łukomie, Rościszewo, Sierpc, Szczutowo  i Zawidz.

 Kolejna reorganizacja struktur administracji kościelnej została zapoczątkowana postanowieniami bulli Jana Pawła II „ Totus tubus Poloniae populus” z 25 marca 1992 roku. Mocą dekretu wykonawczego Nuncjusza Apostolskiego w Polsce, diecezja płocka traci 34 parafie [28]. Pierwsze zmiany organizacyjne struktur dekanalnych biskup Zygmunt Kamiński wprowadza już w 1992 roku powołując 23 dekanaty. Już w kolejnym roku – dekretem z dnia 7 stycznia 1993 roku – eryguje aż 7 nowych dekanatów: płocki staromiejski, płocki północny, płocki wschodni, ligowski, pułtusko-popławski, skrwileński i sochociński [29]. W wyniku tej reorganizacji do nowo utworzonego dekanatu ligowskiego wchodzą parafie: Bożewo, Ligowo, Mochowo, Skępe, Sudragi, Tłuchowo.  W skład dekanatu sierpeckiego wchodzą parafie: Borkowo, Goleszyn, Gójsk, Jeżewo, Kurowo, Łukomie, Rościszewo, św. Wita, Modesta i Krescencji w Sierpcu, św. Benedykta w Sierpcu, św. Maksymiliana Kolbego w Sierpcu i parafia Zawidz. Do nowoutworzonego dekanatu skrwileńskiego zostają włączone parafie: Lutocin, Okalewo, Skrwilno, Syberia, Szczutowo, Świedziebnia [30],[31]. 10 sierpnia 1998 roku Ks. Biskup Zygmunt Kamiński odłączył z dekanatu sierpeckiego parafię Łukomie i włączył ja do dekanatu skrwileńskiego[32]

Kolejną reorganizację sieci dekanalnej w diecezji płockiej dokonał biskup płocki Stanisław Wielgus[33]. Dekretem z dnia 14 sierpnia 2003 roku określił nową organizacją dekanalną, która w miejsce istniejących 34 dekanatów przewidywała istnienie 26 [34], co miało umożliwić bardziej efektywne funkcjonowanie tych jednostek, m.in. w zakresie wzajemnego służenia sobie przez kapłanów w nich skupionych „sąsiedzką” pomocą duszpasterską . Zniesiono 13 dotychczasowych dekanatów, w tym utworzony w 1993 roku dekanat ligowski i skrwileński. W wyniku likwidacji dekanatu skrwileńskiego parafia Szczutowo zostaje ponownie przeniesiona do dekanatu sierpeckiego, który również tworzą parafie: Borkowo, Goleszyn, Gójsk, Jeżewo, Kurowo, Lutocin, Łukomie, Rościszewo, św. Benedykta w Sierpcu, św. Maksymiliana Kolbego w Sierpcu, św. Wita, Modesta i Krescencji w Sierpcu, Szczutowo, Zawidz. Parafie: Bożewo, Ligowo, Mochowo ze zlikwidowanego dekanatu ligowskiego zostają włączone do dekanatu tłuchowskiego[35].

Na terytorium Polski znajduje się  obecnie 39 kanonicznych diecezji wchodzących w skład 13 metropolii Kościoła Rzymskokatolickiego (obrządek łaciński) oraz jedna diecezja (eparchia) obrządku bizantyjsko-ukraińskiego.

 

 

Opracował

Dariusz Lazarowski

 

 

 

[1] Tablica informacyjna historii parafii Gójsk, zamieszczona w kościele pw. Św. Mikołaja w Gójsku.

[2]  Strona internetowa: http://www.mazowieckiszlaktradycji.com, [dostęp 2021-01-25]

[3] Strona internetowa katedry płockiej, https://www.katedraplock.pl/idcat.php?f_id=118# [dostęp 2021-01-10]

[4] Red. Ks. Prałat H. Seweryniak, Gdzie jest Bóg, tam jest przyszłość. XLIII Synod Diecezji Płockiej. Prawo partykularne i program odnowy Kościoła Płockiego, Płock 2015, s. 22-23.

[5] Erygowanie (łac. erigo – wznoszę) – pojęcie z prawa kanonicznego Kościoła katolickiego odnoszące się do założenia lub ufundowania kaplicy, kościoła, klasztoru, parafii lub diecezji przez uroczysty dekret biskupa lub Stolicy Apostolskiej. https://pl.wikipedia.org/wiki/Erygowanie , [dostęp 2021-01-25]

[6] Strona internetowa www.gosc.pl,  https://plock.gosc.pl/doc/828761.Historia [dostęp 2021-01-10]

[7] Strona internetowa diecezji płockiej. http://www.diecezjaplocka.pl/ [dostęp 2021-01-11]

[8] T. Figlus, Zarys geograficzno-historycznej koncepcji rozwoju organizacji przestrzennej kościoła Rzymskokatolickiego na ziemiach polskich, s. 289.

[9] W. Muller, Organizacja terytorialna diecezji płockiej w XVI— XVIII wieku, [w:] Roczniki Humanistyczne, Tom. XV, zeszyt 2, 1967 r, s. 145.

[10] W. Muller, tamże, s. 160-161.

[11] W. Muller, tamże, s. 165-166.

[12] Ks. A. Zakrzewski, Przewodnik po dekanacie sierpeckim, Płock 2004, s. 13.

[13] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 2-3, https://archiwumplock.pl/wp-content/uploads/2019/08/w.-goralski-organizacja-sieci-dekanalnej-w-diecezji-plockiej-1.pdf [dostęp 2021-01-20]

[14] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 5-6.

[15] Podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1772), https://pl.wikipedia.org/wiki/ Podział_administra cyjny_Kościoła_rzymskokatolickiego_w_Polsce_(1772), [dostęp 2021-01-14]

[16] Wypis wsiów  y miast przez Województwa w całey Koronie znayduiących, tudzież y zakordonowanych, rękopis,  s.  258-259. Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka. Oddział Rękopisów. Zespół 5 (Rękopisy Zakładu Narodowego im. Ossolińskich) http://bazy.oss.wroc.pl/kzc/pobpdf.php?fond_5_d_1/rl_ f5_d_1_rkps_494.pdf  [dostęp 2021-01-17]

[17] Ks. A. Zakrzewski, Przewodnik po dekanacie sierpeckim, Płock 2004, s. 14.

[18] Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskiem, Skład Kommisyi Rządowéy, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego tudzież przydziałów do niéy należących, 1824, s. 58. Rocznik dostępny na stronie internetowej Biblioteki Narodowej: https://polona.pl/item/rocznik-instytutow-religiynych-i-edukacyinych-w-krolestwie-polskiem-1824-spis-tresci,NTU0NjM2NzM/59/#item

[19] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 5-6.

[20] Red. H. Seweryniak, Gdzie jest Bóg, tam jest przyszłość. XLIII Synod Diecezji Płockiej, s. 25.

[21] https://pl.wikipedia.org/wiki/Dekanat_sierpecki

[22] Mapa diecezyi płockiej Bernarda Gratowskiego z 1888 roku, bezpośredni link: https://polona.pl/item/mappa-dyecezyi-plockiej,Njk4Mjg2NjA/2/#info:metadata [dostęp 2021-01-15]

[23] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 11-12.

[24] Kurjer Warszawski nr 60  z1 marca 190r.

[25] R. Bender, Z życia diecezji płockiej w latach 1914-1939, „Studia Płockie” 3 (1975), s. 366.

[26] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 11-12

[27] Bp J. Wosiński, Dekret o częściowym przystosowaniu dekanatów diecezji płockiej do bieżących potrzeb duszpasterskich (nr 4523/63), „Miesięcznik Pasterski Płocki” 48 (1963), nr 11-12, s. 259-260

[28] W. Góralski, Kościół w Polsce i diecezja płocka w nowych strukturach administracyjnych, „Miesięcznik

Pasterski Płocki” 37 (1992), nr 10, s. 604-605;

[29] „Miesięcznik Pasterski Płocki” 78 (1993), nr 3, s. 158.

[30] Ks. Wojciech Góralski, Organizacja sieci dekanalnej w diecezji płockiej, s. 29-30.

[31] Ks. A. Zakrzewski, Przewodnik po dekanacie sierpeckim, Płock 2004, s. 25.

[32] Tamże, s. 27

[33] Red. H. Seweryniak, Gdzie jest Bóg, tam jest przyszłość. XLIII Synod Diecezji Płockiej. Prawo partykularne i program odnowy Kościoła Płockiego, Płock 2015, s. 26.

[34] Reforma struktury dekanatów wchodzących w skład diecezji płockiej. Dekret Nr 1543/2003 biskupa płockiego prof. Stanisława Wielgus. Tygodnik katolicki niedziela, https://www.niedziela.pl/artykul/19389/nd/Aktualnosci-religijne [Dostęp 2023-03-15]

[35] Ks. A. Zakrzewski, Przewodnik po dekanacie sierpeckim, Płock 2004, s. 29.